Οίκοι Αξιολόγησης - «θεματοφύλακες» εμπέδωσης του νεοφιλελευθερισμού στην εκπαίδευση (I)

ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΕΣ ΑΡΧΕΣ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ:

Οίκοι Αξιολόγησης - «θεματοφύλακες» εμπέδωσης του νεοφιλελευθερισμού στην εκπαίδευση (I)

Γιώργος Μαυρογιώργος

Από ένα λιτό όσο κι αμήχανο-σχεδόν “ψιθυριστό”- Δελτίο Τύπου της Βουλής των Ελλήνων, αυτές τις μέρες, πληροφορηθήκαμε ότι ο Πρόεδρος της Βουλής, κ. Νικόλαος Βούτσης, παρέλαβε, από την Πρόεδρο της ΑΔΙΠ κ. Νικολέττα Παϊσίδου, την «‘Έκθεση Ποιότητας» (sic) της Αρχής για το έτος 2015. Από τη συνάντηση δεν έλειψε ο Πρόεδρος της Διαρκούς Επιτροπής Μορφωτικών Υποθέσεων της Βουλής κ. Κωνσταντίνος Γαβρόγλου. Πρόκειται για την όγδοη, κατά σειρά, ετήσια Έκθεση..... που συντάσσει και υποβάλλει η ΑΔΙΠ, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της, που, σύμφωνα με την επίσημη διακήρυξής της, είναι η «διασφάλιση υψηλής ποιότητας στην ανώτατη εκπαίδευση»(sic!). Ξέρετε, πρόκειται για πολυσέλιδες εκθέσεις, που με την πάροδο του χρόνου, συχνά, επαναλαμβάνουν πολλά από αυτά που περιλαμβάνονται σε προηγούμενες εκθέσεις. Είναι συνήθως κείμενα που δεν έχουν αναγνώστες ή χρήστες, μια και δεν προσφέρονται για αξιοποίηση. Είναι περισσότερο κείμενα που νομιμοποιούν τη θεσμική υπόσταση και ύπαρξη του φορέα ή που προωθούν νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις και πρακτικές, παρά «δεξαμενές προτάσεων» για χάραξη εκπαιδευτικής πολιτικής. Δεν αποκλείεται, σε ειδικές περιστάσεις, το Υπουργείο Παιδείας να καταφεύγει στις εκθέσεις αυτού του είδους, προκειμένου να νομιμοποιεί ειλημμένες αποφάσεις.

Η ΘΡΙΑΜΒΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΔΙΠ ΚΑΙ Η ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ

Έτσι, κάπως, με τους συμβολισμούς παράδοσης-παραλαβής, η συγκεκριμένη Αρχή, που αποτελεί την επίσημη θεσμική έκφραση της πιο ακραιφνούς νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας για την εκπαιδευτική αξιολόγηση, κερδίζει έδαφος στην υπόθεση εμπέδωσης «κουλτούρας αξιολόγησης» στην ελληνική εκπαίδευση, για την οποία κόπτεται, χρόνια τώρα, και υπερθεματίζει το νεοφιλελεύθερο υπερεθνικό μονοπωλιακό δίδυμο ΟΟΣΑ-PISA. Από την πλευρά του Υπουργείου Παιδείας δεν διαβάσαμε κάτι αντίστοιχο. Αυτή η σιωπή κάτι σημαίνει. Είναι βέβαιο ότι η Έκθεση έχει υποβληθεί. Η πρόεδρος της ΑΔΙΠ, πάντως, δεν ανησυχεί, καθώς δηλώνει ότι «είναι δηλωμένη η πρόθεση της παρούσας ηγεσίας του Υπουργείου για συνεργασία με την ΑΔΙΠ, γεγονός στο οποίο προσβλέπουμε» (esos.gr,3.8.2016).

Είχαμε μακροχρόνιους αγώνες και «επεισόδια» πάλης εκπαιδευτικών, φοιτητών και πανεπιστημιακών που πολιτικοιδεολογικά συντάσσονταν με τις κομματικές θέσεις του ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΎ/ΣΥΡΙΖΑ και άλλων αριστερών δυνάμεων, ενάντια στις διάφορες μορφές «ολοκληρωτικής αξιολόγησης» που επιχειρήθηκε, με την κυρίαρχη ιδεολογική καμπάνια Διακήρυξης της Μπολώνιας (1999 και ύστερα), σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Φαίνεται πως όλα αυτά έχουν ξεθωριάσει ή έχουν ξεπλυθεί στο πλυντήριο άσκησης μιας εκπαιδευτικής πολιτικής σε καθεστώς μνημονιακών δεσμεύσεων για την αποπληρωμή ενός «μη βιώσιμου» χρέους. Ο «αριστερός», αυτή τη φορά, πρόεδρος της Βουλής, λόγω αρμοδιότητας, επισφράγισε με τον πιο επίσημο-αν και υποτονικό-τρόπο την πολιτική επιλογή που έχει κάνει η κυβέρνηση ώστε να κλείσει ένα υπερδεκαετή κύκλο αγώνων ενάντια στις πιο ακραιφνείς και άθλιες νεοφιλελεύθερες πολιτικές επιλογές για την καθιέρωση αγοραίων στρατηγικών, αντιλήψεων, πρακτικών, κριτηρίων και διαδικασιών στην οργάνωση και τη λειτουργία των ελληνικών ΑΕΙ και ΤΕΙ.

Στην επίσημη ιστοσελίδα της ΑΔΙΠ, με όρους αυτάρεσκης και μιας αστόχαστης αυτοαναφοράς, διαβάζουμε ότι «H Αρχή Διασφάλισης και Πιστοποίησης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ) άρχισε να λειτουργεί το 2006 ως θεματοφύλακας για θέματα ποιότητας της Ανώτατης Εκπαίδευσης»! Ακριβώς: «Θεματοφύλακας»! Πέρα από την καταχρηστική χρήση του όρου, είναι προφανής η πολιτική βαρύτητα που αποδίδουν οι συντάκτες και συντελεστές στις αρμοδιότητες του φορέα που εκπροσωπούν. Είναι αλήθεια ότι αναλαμβάνει το βάρος δύσκολων αποστολών, όπως π.χ. ότι «εγγυάται τη διαφάνεια των διαδικασιών αξιολόγησης»! Δε μπορούμε να μη σημειώσουμε, βέβαια, την ανακρίβεια για το χρόνο έναρξης του έργου της. Δεν ήταν το 2006! Τότε είχε ψηφιστεί ο νόμος (2005). Από την ψήφιση μέχρι την πλήρη εφαρμογή του χρειάστηκαν δέκα ολόκληρα χρόνια. Κι αυτό είναι ένα χρήσιμο και κρίσιμο κρατούμενο και να μη το διαγράφουμε: οι νόμοι δεν εφαρμόζονται όταν η κοινωνική δυναμική δεν το επιτρέπει. Η ΑΔΙΠ δεινοπάθησε, μαζί με τους ευαγγελιστές της, πολιτικούς και πανεπιστημιακούς, για να μπορούν να πανηγυρίζουν το 2016 ότι ολοκληρώθηκαν οι εσωτερικές και εξωτερικές αξιολογήσεις των 397 ακαδημαϊκών μονάδων/τμημάτων (2014), οι εξωτερικές αξιολογήσεις των ιδρυμάτων(2016) και η εσωτερική και εξωτερική αξιολόγηση –πιστοποίηση της ίδιας της ΑΔΙΠ από την European Association for Quality Assurance in Higher Education (ENQA)(2015).

Αν και μας προβλημάτισε η προειδοποίηση της Αρχής ότι «Απαγορεύεται η έντυπη ή ηλεκτρονική αναδημοσίευση του περιεχομένου της Έκθεσης χωρίς την έγγραφη άδεια της ΑΔΙΠ», εμείς θα ακολουθήσουμε την ακαδημαϊκή δεοντολογία, με σχετικές βιβλιογραφικές παραπομπές στις πηγές μας. Έτσι, στη σχετική Έκθεση εσωτερικής αξιολόγησης που η ίδια η ΑΔΙΠ (HQA,2014:16) υπέβαλε για τη διεκδίκηση της πιστοποίησής της σημειώνεται ότι η Αρχή «στην πρώτη της φάση συνάντησε αρνητικές αντιδράσεις από μέρους μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας, με συνέπεια να χρειαστεί να καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια για την αναστροφή του αρνητικού κλίματος, επιδιώκοντας συνεργασία με ακαδημαϊκά ιδρύματα και δημιουργώντας ένα θετικό κλίμα εμπιστοσύνης». Γίνεται αναφορά στις αλλεπάλληλες εκλογικές αναμετρήσεις (2007,2009 και δυο φορές το 2012) για να εξηγηθεί η μεγάλη καθυστέρηση που είχε σημειωθεί και στα ζητήματα δυσλειτουργίας που αντιμετώπιζε η ΑΔΙΠ, ώσπου, να ολοκληρωθούν οι εξωτερικές αξιολογήσεις όλων των ακαδημαϊκών τμημάτων. Σε ένα χρόνο, την περίοδο 2013-2014, ολοκληρώθηκε η εξωτερική αξιολόγηση του 52% του συνόλου των τμημάτων! Πρόκειται για μια θριαμβευτική και κατά κράτος θεσμική επιβολή των αρχών και διαδικασιών της ΑΔΙΠ που προετοιμάστηκε την περίοδο διακυβέρνησης ΝΔ/ΠΑΣΟΚ/ΔΗΜΑΡ. Να σημειώσουμε ότι το Υπουργείο Παιδείας, τότε, χρειάστηκε να νομοθετήσει την απειλή (!) ότι το πανεπιστήμιο που δε θα συμμορφωνόταν προς τις οδηγίες της ΑΔΙΠ για την αξιολόγησή του, θα είχε ως συνέπεια την περικοπή/αναστολή της χρηματοδότησης! Τελικά, και δραστικές περικοπές χρηματοδότησης είχαμε με τα μνημόνια και οι αξιολογήσεις ολοκληρώθηκαν. Έτσι, συντελέστηκε η μεγάλη υποχώρηση και ήττα στο πεδίο αντίστασης στις πολιτικές προώθησης της αγοράς στην εκπαίδευση. Τώρα, μάλιστα! Διαθέτουμε αναγνωρισμένο και πιστοποιημένο «θεματοφύλακα της ποιότητας»!, από ευρωπαϊκό υπερεθνικό «υπερόργανο», την ENQA!

Έτσι εξηγείται η θριαμβολογία της ΑΔΙΠ(2016:119), σύμφωνα με την οποία, «Σημαντικό επίτευγμα, κατά τη διάρκεια του έτους 2015, αποτέλεσε η ανακήρυξη της Αρχής σε πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Διασφάλισης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (European Association for Quality Assurance in Higher Education- ENQA), Η επιτυχία αυτή ισχυροποιεί τη θέση της ΑΔΙΠ τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο και προσφέρει πολλαπλά οφέλη τόσο στην Αρχή όσο και στα Ιδρύματα Ανώτατης Εκπαίδευσης της χώρας μας. Η ENQA ως το ευρωπαϊκό συντονιστικό όργανο πιστοποίησης έχει ως βασική αποστολή τον καθορισμό κριτηρίων, οδηγιών και προτύπων για τη Διασφάλιση της Ποιότητας (European Standards and Guidelines - ESG) στον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΧΑΕ)». Δεν κρύβει τα λόγια της η ΑΔΙΠ. Αποδέχεται την ένταξή της σε ένα όργανο που «ορίζει τα κριτήρια, τις οδηγίες και τα πρότυπα ποιότητας», με δεσμεύσεις για ανταπόκριση και εκπλήρωση των όρων συμμόρφωσης, ομοιοτροπίας, εναρμόνισης ενιαιοποίησης και τυποποίησης. Κι όλα αυτά με προσυπογραφή των βασικών νεοφιλελεύθερων επιλογών: της πιστοποίησης, της μέτρησης, της αντικειμενικότητας, της ουδετερότητας, της συναίνεσης και της κοινής αποδοχής, της ανταγωνιστικότητας, της αποδοτικότητας, της αποτελεσματικότητας, της εξοικονόμησης και αναζήτησης πόρων, της μείωσης των δαπανών, της προτυποποίησης, στο πλαίσιο μιας διαρκούς και πολυεπίπεδης αξιολόγησης.

Η ΑΔΙΠ, παρά τις δύστροπες συνθήκες, όπως διαβάζουμε στην ιστοσελίδα της, εμμένει στην εξασφάλιση της πιστοποίησης του «ενιαίου»! Οι συντελεστές του έργου της ΑΔΙΠ είναι κατηγορηματικοί: «Στόχος είναι η διαμόρφωση ενιαίου πλαισίου Διασφάλισης Ποιότητας εκπαίδευσης και έρευνας στα ΑΕΙ σε εθνικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο, με γνώμονα το εθνικό συμφέρον αλλά και την περαιτέρω ανάπτυξη και συνεχή βελτίωση του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΧΑΕ). Ειδικότερα, στην αρμοδιότητα της ΑΔΙΠ ανατέθηκε η διαμόρφωση, οργάνωση, συμπλήρωση, εξειδίκευση και τυποποίηση τόσο των αρχών, κριτηρίων και δεικτών όσο και της μεθοδολογίας και των διαδικασιών πιστοποίησης στο παραπάνω πλαίσιο…Η ΑΔΙΠ είναι διοικητικά αυτόνομη, εποπτεύεται από τον Υπουργό Παιδείας και είναι υπεύθυνη σε κεντρικό επίπεδο για τη διασφάλιση της ποιότητας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. με βάση αντικειμενικά κριτήρια και δείκτες κοινής συναίνεσης και γενικής αποδοχής». Κι αλλού: «Με τον όρο Διασφάλιση της Ποιότητας (ΔΠ) νοείται η συστηματική, δομημένη και συνεχής προσήλωση στην ποιότητα. Προϋποθέτει την οργάνωση ενός εσωτερικού συστήματος αρχών, κριτηρίων, και κανονισμών, η άρτια λειτουργία του οποίου πιστοποιείται με περιοδικές διαδικασίες εσωτερικής και εξωτερικής αξιολόγησης».

Για το «μέγα επίτευγμα της πιστοποίησης» της ΑΔΙΠ εκ μέρους της ENQA έπρεπε, στην Έκθεση εσωτερικής της αξιολόγησης, Η ΑΔΙΠ να κάνει ολοκληρωμένη, πειστική και «αναλυτική παρουσίαση της υιοθέτησης των αρχών και των κατευθυντήριων οδηγιών των Ευρωπαϊκών Προτύπων και Κατευθύνσεων (ESG)». Αυτά είναι κείμενα της ΑΔΙΠ. Ακριβώς! Όπως μας ενημερώνει η ΑΔΙΠ στην Έκθεση 2015(ΑΔΙΠ,2016: 120), «Η Επιτροπή της ENQA συνέταξε την Έκθεση Εξωτερικής Αξιολόγησης της ΑΔΙΠ…(και) στο μεγαλύτερο μέρος της έκθεσης παρουσιάζεται αναλυτικά ο βαθμός συμμόρφωσης της Αρχής σε καθένα από τα κριτήρια της ENQA (ESG) και επισημαίνονται τόσο οι καλές πρακτικές όσο και τα σημεία που χρήζουν βελτίωσης για την αποτελεσματικότερη λειτουργία της Αρχής».

Με αυτή τη σαφή και κατηγορηματική συμμορφωτική προσήλωση της ΑΔΙΠ στις αρχές και τα κριτήρια ENQA (ESG), τα ΑΕΙ και ΤΕΙ της χώρας έχουν υπαχθεί σε ένα «πανοπτικό» συγκριτικής και κάθετης ευρωπαϊκής επιτήρησης που ξεκινάει από τη ΜΟΔΙΠ και μέσω της ΑΔΙΠ φτάνει στην ENQA. Όπως αντιλαμβάνεστε, τα πανεπιστήμια και τα ΤΕΙ έχουν εμπλακεί σε ένα δίκτυο σχέσεων, κριτηρίων και διαδικασιών που υπαγορεύονται από πρότυπες, ενιαίες και τυποποιημένες αλληλένδετες αξιολογήσεις-εσωτερικές/εξωτερικές-στις οποίες υπόκεινται όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς. Από αυτή την άποψη, δεν υπάρχει δυνατότητα ουσιαστικής «εσωτερικής αξιολόγησης»(:η περίφημη «αυτοαξιολόγηση¨), καθώς αυτή υποτάσσεται στα κριτήρια και στα πρότυπα της εξωτερικής/ιεραρχικής αξιολόγησης. Ακόμα και η εξωτερική αξιολόγηση που γίνεται, υποτίθεται, από ομάδα «εμπειρογνωμόνων» συντελείται «σύμφωνα με το πρότυπο σχήμα της έκθεσης εξωτερικής αξιολόγησης Ιδρύματος…σε είκοσι επτά πεδία-τομείς της λειτουργίας του. Κάθε πεδίο περιλάμβανε μια κλίμακα τεσσάρων επιπέδων αξιολόγησης, σύμφωνα με τα πρότυπα αξιολόγησης που ακολουθεί η ENQA, ως εξής: «Αρνητική Αξιολόγηση, Μερικώς Θετική Αξιολόγηση, Θετική Αξιολόγηση, Άξιο θετικής μνείας» (ΑΔΙΠ.2016:90)! Κατά τα άλλα, υπάρχει «ανεξαρτησία του εμπειρογνώμονα» που συμμορφώνεται! Τα ίδια, ως ένα βαθμό, τηρουμένων των αναλογιών, ισχύουν και για άλλες δύο αντίστοιχες Αρχές Διασφάλισης της Ποιότητας στην Εκπαίδευση.

Χάρη στη σθεναρή αντίσταση των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με τη συνδρομή (τότε: μέχρι το 2015) και πολιτικών δυνάμεων που σήμερα ασκούν τη διακυβέρνηση της χώρας, καθυστέρησε η ολοκλήρωση των διαδικασιών για την εμπέδωση της άλλης «δίδυμης αδελφής» (ΑΔΙΠΠΔΕ), για τις δύο άλλες βαθμίδες της εκπαίδευσης. Αυτή καθιερώθηκε, μόλις το 2015,με νόμο και επιχειρήθηκε να συνδεθεί με την παράλληλη και συνδυασμένη επίθεση για την επιβολή της πιο «ολοκληρωτικής», αυταρχικής και κατασταλτικής αξιολόγησης, μετά τη μεταπολίτευση. Η δεύτερη αυτή Αρχή δεν «ακούγεται», τελευταία, εκτός αν δρα αθόρυβα και προετοιμάζει νέο υλικό και νέα «αριστερή» επίθεση. Η μόνη επίσημη σχετική δήλωση που έγινε από την πλευρά της σημερινής ηγεσίας του Υπουργείου Παιδείας είναι ότι στις εργασίες της ΑΔΙΠΠΔΕ «συμμετέχει ex officio o Πρόεδρος του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής». Υπάρχει κάποιος που να γνωρίζει εάν η ΑΔΙΠΠΔΕ, εξακολουθεί να λειτουργεί, και μάλιστα, με πρόεδρο τον πασίγνωστο στους υποψήφιους των διαγωνισμών του ΑΣΕΠ εκπαιδευτικούς, τον Ηλ. Ματσαγγούρα; Τι εξυπηρετεί, άραγε, η συμμετοχή του ΙΕΠ, παρεκτός τη συμβολική νομιμοποίηση ενός φορέα που επέδειξε υπερβάλλοντα ζήλο στην υπόθεση επιβολής μιας «ολοκληρωτικής αξιολόγησης» στην εκπαίδευση; Ό τι και να συμβαίνει, η μεγάλη καθυστέρηση που έχει σημειωθεί με την ΑΔΙΠΠΔΕ πιστώνεται στη μαχητική άρνηση των εκπαιδευτικών να δεχτούν τη διείσδυση αντιλήψεων πρακτικών της αγοράς στην εκπαίδευση, με όχημα την αξιολόγηση. Διαθέτουμε και μια ανάλογη Αρχή και για την επαγγελματική εκπαίδευση, τον ΕΟΠΠΕΠ, και έτσι έχουμε βραχυκυκλώσει και τα τρία επίπεδα εκπαίδευσης, με τρεις «Ανεξάρτητες» Αρχές Διασφάλισης Ποιότητας και Πιστοποίησης! Τώρα, μπορούμε να κοιμόμαστε ήσυχοι καθώς τρεις νομοθετημένοι «θεματοφύλακες» εργάζονται πυρετωδώς και κάτω από αντίξοες συνθήκες (συγχωνεύσεις, περικοπές, δραματικές αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις, απολύσεις, έλλειψη προσωπικού και υποδομών, μνημονιακές δεσμεύσεις) για να διασφαλίζουν την ποιότητα της εκπαίδευσης, μέσα σε καθεστώς πολιτικών διαχείρισης ενός μη βρώσιμου χρέους!

ΕΙΝΑΙ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΕΣ;

Εκείνο που, βέβαια, θα χρειαστεί να διευκρινίσουμε εδώ είναι ότι η προβαλλόμενη ανεξαρτησία των τριών αυτών Αρχών είναι ένας ανέξοδος και άκρως αστείος ευφημισμός. Την παραπάνω εκδοχή υποστήριξε στη Βουλή και η Αναπληρώτρια υπουργός Παιδείας Σία Αναγνωστοπούλου, απαντώντας σε σχετική ερώτηση του Βουλευτή Γ. Μαυρωτά. Η κ. Αναγνωστοπούλου σημείωσε πως η ΑΔΙΠ απολαμβάνει ανεξαρτησίας στην εκπλήρωση της αποστολής της για τη διασφάλιση υψηλής ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Είναι, ωστόσο, σαφές, ότι η σύλληψη, ο σχεδιασμός και η λειτουργία τους συνδέονται με την προώθηση των θεμελιωδών αρχών του νεοφιλελευθερισμού στην συγκρότηση και την οικοδόμηση του λεγόμενου Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΧΑΕ). Ένας φορέας που καθορίζεται ασφυκτικά από τις θεμελιακές αρχές του νεοφιλελευθερισμού δεν είναι «θεματοφύλακας» της ποιότητας και της ανεξαρτησίας του ή των ιδρυμάτων που εκπροσωπεί. Αναρωτιέμαι πόσο «ανεξάρτητη» μπορεί να είναι μια «Αρχή» που στον πυρήνα της σύλληψής της και της αποστολής της εμπεριέχει τα νεοφιλελεύθερα προτάγματα της ποσοτικής μέτρησης και αξιολόγησης, της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας, της γραφειοκρατικής λογοδοσίας, της ιεραρχικής κατάταξης και ιεράρχησης, του ανταγωνισμού, της ποιότητας, του τεχνοκρατισμού, του κοινωνικού ελέγχου και της ιδιωτικοποίησης του κόστους της δημόσιας εκπαίδευσης, παρακάμπτοντας τυφλά τον ταξικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης και το πρόταγμα για δημόσια και δωρεάν παιδεία. Στην περίπτωση των Αρχών αυτών, δε θα μπορούσε να υπάρξει πιο ανεκδοτολογικός ευφημισμός από τη θεσμική συμβίωση νεοφιλελευθερισμού και «ανεξαρτησίας»

Πέρα από αυτό, η ΑΔΙΠ διακηρύσσει αυστηρή και πιστή προσήλωση στις αρχές, τα κριτήρια, τα πρότυπα και τις διαδικασίες που σχεδιάζονται και αποφασίζονται από το υπερόργανο της ENQA. Αυτό την καθιστά βαθύτατα εξαρτημένη από τους κριτές/εμπειρογνώμονες αυτού του οργάνου που ενεργούν και την πιστοποίησή της. Πέρα, βέβαια, από αυτές τις εξαρτήσεις υπάρχουν και άλλες, όπως η σύνθεση των οργάνων της, η υπαγωγή στο Υπουργείο Παιδείας, η χρηματοδότησή, η στελέχωσή της και η συγκρότησή της. Είναι σαφές ότι η συστηματική αναφορά στις λεγόμενες Ανεξάρτητες Αρχές Διασφάλισης Ποιότητας στην εκπαίδευση(και αλλού) καταντά ένας ανέξοδος και γραφικός ευφημισμός που βοηθάει στην ευκολότερη διείσδυση του νεοφιλελεύθερου αφηγήματος για τις «νέες αγορές» εκπαιδευτικών υπηρεσιών που ετοιμάζονται. Φαίνεται ότι η ΑΔΙΠ έχει δικούς της λειτουργικούς ορισμούς «ανεξαρτησίας», καθώς εγγύηση ανεξαρτησίας θεωρεί την αξιοποίηση, στην πρώτη φάση εφαρμογής του θεσμού, εμπειρογνωμόνων που προέρχονται αποκλειστικά από πανεπιστημιακούς καθηγητές ή ερευνητές του εξωτερικού. Η γοητεία που ασκεί το «εξωτερικό» εγγυάται ανεξαρτησία και για ποιους. Ποια ποιότητα, άραγε, υπαγορεύει τόσο μα τόσο απλοϊκές διακηρύξεις και πρακτικές! Βέβαια, η ΑΔΙΠ αρέσκεται στην προβολή και άλλων ευφημισμών που προσφέρονται για τη συγκάλυψη αυτών που διακυβεύονται με την καθιέρωσής της. Βασικοί ευφημισμοί στο παιγνίδι των εύκολων εντυπωσιασμών είναι η ποιότητα, η αντικειμενικότητα, η διαφάνεια, η εμπειρογνωμοσύνη. Πρόκειται, προφανώς, για εξαιρετικούς ισχυρισμούς που δεν έχουν πραγματολογική βάση.

Κάτω από αυτές τις εξελίξεις και συνθήκες, προκαλεί ιδιαίτερη κατάπληξη η μεγάλη ευκολία με την οποία οι εκπρόσωποι των ΑΕΙ στις Συνόδους των Πρυτάνεων ή των Προέδρων των ΤΕΙ, οι επιμέρους πρυτανικές αρχές, τα επιμέρους Τμήματα και σχολές έχουν συνεργήσει στην οικοδόμηση αυτού «πανοπτικού» που επιτηρεί τη διείσδυση του νεοφιλελευθερισμού και την εμπέδωση των αντιλήψεων και των πρακτικών της αγοράς στην εκπαίδευση, σε μια περίοδο κρίσης χρέους και μνημονίων, όπου διακυβεύονται ζωτικές λειτουργίες των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. Η ΑΔΙΠ έχει προχωρήσει ακόμη και στη σύνταξη πρότυπων περιγραμμάτων για τα μαθήματα των πανεπιστημιακών και παρακινεί τους πανεπιστημιακούς στην υιοθέτηση των επιμέρους κριτηρίων που θέτει το πρότυπο περίγραμμα! Σύμφωνα με συνέντευξη στην ιστοσελίδα esog.gr (3.8.2016), η κ. πρόεδρος φέρεται να ισχυρίζεται ότι στην επόμενη φάση «της πιστοποίησης των προγραμμάτων σπουδών, η οποία αναμένεται να αρχίσει άμεσα, η μη συμμόρφωση στα κριτήρια ποιότητας μπορεί να καταλήγει σε πιστοποίηση υπό όρους ή ακόμη και αρνητική απόφαση για πιστοποίηση»! Μετά από όλα αυτά, αυτή η ενεργός συμμετοχή-απόσυρση ή σιωπή- πανεπιστημιακών που ανταποκρίθηκαν τυπολατρικά σ αυτό το «χαρτομάνι» των διαδοχικών αξιολογήσεων νεοφιλελεύθερης σύλληψης, τι προοιωνίζει, άραγε, για τις εξελίξεις που έρχονται, με το πρόσχημα «καθιέρωσης και διάδοσης κουλτούρας ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση»;

Σε επόμενη συνέχεια θα ασχοληθούμε με τις ενδείξεις που διαθέτουμε για τα «έργα και τις ημέρες» της ΑΔΙΠ. Με άλλα λόγια, θα ασχοληθούμε με ορισμένα ενδεικτικά από τα «πεπραγμένα» της, που επικυρώνουν τις εκτιμήσεις που έχουμε διατυπώσει σε αυτή την ανάλυση. Η στρατηγική που διαβλέπουμε, με όλα αυτά που γίνονται, είναι οι «Ανεξάρτητες» αυτές Αρχές, εάν και όταν καθιερωθούν και εμπεδωθούν, με το σύνολο των υποδομών τους και τη σχετική τεχνογνωσία που θα έχουν αναπτύξει, θα αποτελέσουν περιζήτητο πεδίο για την αγορά και την ιδιωτικοποίηση των αξιολογικών υπηρεσιών, όπως και οι Οίκοι Αξιολόγησης στην χρηματοπιστωτική αγορά. Ήδη η εγγραφή πανεπιστημιακών στα διάφορα «μητρώα αξιολογητών» ασκεί ιδιαίτερη γοητεία.

Πάντως, ο τι έχουμε υποστηρίξει στο κείμενο αυτό έρχονται να επιβεβαιώσουν σχετικά πρόσφατες αναλύσεις μας αναφορικά με τους «Οίκους Αξιολόγησης στην Εκπαίδευση και το “Αόρατο Χέρι” της Αοράς»(2015). Το βιβλίο δεν “περπάτησε”. Ας μου επιτραπεί, γι αυτό το λόγο, να παραθέσω ένα αρκετά εκτενές απόσπασμα, σχετικό με το θέμα μας. Δεν πρόκειται για συνήθη προδημοσίευση αλλά για μετα-δημοσίευση. Κάποιος μπορεί να το πει κι «αντιγραφή».

Έγραφα, λοιπόν:

«ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΙ ΟΙΚΟΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ»

«Καθώς παρακολουθούμε, αμήχανοι πολλές φορές, τις ειδήσεις και τις ανα-λύσεις για την παγκόσμια καπιταλιστική οικονομική κρίση, συχνά ακούμε για διεθνείς οίκους αξιολόγησης και τις παρεμβάσεις τους στις οικονομικές εξελίξεις. Κατατάσσουν –αναβαθμίζουν ή υποβαθμίζουν– τις οικονομίες των χωρών, τις τράπεζες και άλλους οικονομικούς οργανισμούς, ως προς τη χρηματοπιστωτική τους ικανότητα και τη βιωσιμότητα επενδύσεων και χρεών. Χρησιμοποιούν και κλίμακες, με συνδυασμούς γραμμάτων της αλφαβήτου και μαθηματικών συμβόλων (+, –), κάτι σαν τα γράμματα (Α.Β.Γ.Δ.) ή τα αστεράκια που χρησιμοποιούμε συχνά στα σχολεία για να αποτυπώσουμε την πρόοδο των μαθητών!

Παραθέτουμε χαρακτηριστικό δείγμα ρεπορτάζ στον τύπο, για να διαπιστώσουμε τους τρόπους παρέμβασης που κάνουν: «Στο παιγνίδι των πιέσεων και οι οίκοι αξιολόγησης: Σφίγγουν τον κλοιό των διεθνών πιέσεων απέναντι στην Ελλάδα οι οίκοι αξιολόγησης, με τον Standard & Poor’s να υποβαθμίζουν την πιστοληπτική ικανότητα της χώρας μας από το Β σε B–. Ταυτόχρονα, ο οίκος Standard & Poor’s διατήρησε την αρνητική προοπτική (credit watch negative) για την Ελλάδα, υποδηλώνοντας ότι ενδέχεται να προχωρήσει και σε νέα κίνηση. Ο οίκος αιτιολόγησε την απόφασή του, κάνοντας λόγο για «περιορισμούς στη ρευστότητα» και για «το γεγονός πως έχουν στενέψει τα χρονικά περιθώρια», στη διάρκεια των οποίων πρέπει να γίνει συμφωνία με τους πιστωτές για ένα πρόγραμμα χρηματοδότησης. «Τα περιορισμένα ‘μαξιλάρια’ ρευστότητας που έχει η κυβέρνηση, ενώ πλησιάζουν οι ημερομηνίες που πρέπει να εξοφληθούν τα χρέη της χώρας, περιορίζουν την ευελιξία στη διαπραγμάτευση», αναφέρει ο οίκος. Και συμπληρώνει: «Η παρατεταμένη διαπραγμάτευση με τους πιστωτές μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω πιέσεις της οικονο-μικής σταθερότητας της χώρας, με τη μορφή της απόσυρσης των τραπεζικών καταθέσεων» (Εφημερίδα των Συντακτών, 6.2.2012).

Οι διεθνείς οίκοι αξιολόγησης: οι σύμβουλοι της «κόλασης»

Η ιστορία των οίκων αξιολόγησης συμπληρώνει εκατό περίπου χρόνια και έχει ενδιαφέρον. Ξεκίνησαν ως σύμβουλοι επιχειρήσεων σε θέματα επένδυσης και αγορών. Η εμφάνιση της πρώτης εταιρείας αξιολόγησης «πιστωτικών κινδύνων» (με ιδρυτή τον J. Moody) συνδέεται με την αναζήτηση επενδυτών που θα αναλάμβαναν τη χρηματοδότηση εταιριών για την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου των ΗΠΑ στις αρχές του 20ου αιώνα. Μέσα σε λίγα χρόνια (από το 1909-1924) εμφανίστηκαν τρεις «διάσημοι», σήμερα, οίκοι αξιολόγη-σης που συγκροτούν μια μορφή ολιγοπωλίου συμβουλευτικών υπηρεσιών α-γοράς. Αναφέρονται ως το «trio inferno» (το τρίο-κόλαση) που, σύμφωνα με υπολογισμούς, ελέγχουν το 95% της αγοράς των σχετικών υπηρεσιών. Πολύ σύντομα από σύμβουλοι εξελίχθηκαν σε οίκους αξιολόγησης με τεράστια επιρροή και οικονομική εξουσία.

Οι «οίκοι αξιολόγησης» έχουν αποκτήσει τεράστια επιρροή σε μια εποχή που κυριαρχούν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές «κατασκευής χρεών» (ιδιωτικών ή δημόσιων), οι οποίες εγκαθιδρύουν σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στου πιστωτές και τους οφειλέτες. Η αξιολόγηση «έχει τις ρίζες της στο χρέος» και είναι μια νέα «ορθοδοξία» και μεθοδολογία διακυβέρνησης στην οποία υπάγονται όλοι οι οργανισμοί, θεσμοί και επιχειρήσεις. Βέβαια, το χρέος είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια μονοσήμαντη σχέση εξουσίας. Όπως υποστηρίζεται, «λειτουργεί ταυτόχρονα σαν μηχανή αρπαγής, ’λεηλασίας’ ή ‘αφαίμαξης’ της κοινωνίας στο σύνολό της, σαν εργαλείο μακροιοικονομικής διαχείρισης και κα-θοδήγησης και σαν μηχανισμός αναδιανομής των εισοδημάτων. Λειτουργεί, επίσης, σαν μηχανισμός παραγωγής και ‘διακυβέρνησης’ συλλογικών και ατομικών υποκειμένων» (Lazzarato, M., 2014: 53-54).

Αυτό το τελευταίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Αν μιλήσουμε για τη χώρα μας, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι, μέσα από τις σχέσεις εξουσίας στις οποίες μας έχει βάλει το χρέος, είμαστε εκτεθειμένοι σε διεργασίες κατασκευής «χρεωμένων συλλογικών και ατομικών υποκειμένων», με προεκτάσεις στον τρόπο που εκφραζόμαστε στις κοινωνικές μας σχέσεις. Το «όλοι μαζί τα φάγαμε» αποτελεί την εξουσιαστική ετυμηγορία ενοχής και ευθύνης για την κρίση χρέους. Ακόμη και τα μωρά στην Ελλάδα γεννιούνται υπερχρεωμένα. Αυτό έχει σοβαρές επιπτώσεις στην εκπαίδευση: οι κοινωνικές σχέσεις που δημιουργούνται στις αίθουσες διδασκαλίας, αλλά και έξω από αυτές, είναι σχέσεις ανάμεσα σε χρεωμένους δασκάλους, χρεωμένους μαθητές και χρεωμένους γονείς που βρίσκονται υπό την επιτήρηση των πιστωτών, δεσμευμένοι με την υπόσχεση της αποπληρωμής! Το χρέος μας έχει κάνει χρεωμένους πολίτες. Οι οίκοι αξιολόγησης έχουν ιδιαίτερη σχέση με την έκρηξη του χρέους, την αξιοποίησή του, τη διαχείρισή του, την αποπληρωμή του. Ουσιαστικά, καταρτίζουν σχέδια «διάσωσης» αλλά και «ξεπουλήματος» Στην περίπτωση της Ελλάδας συνδέονται άμεσα με τις πολιτικές των μνημονίων. Παρακολουθούν στενά και τις διαδικασίες υλοποίησης και τους δείκτες ροών αποπληρωμής τους, για να αναβαθμίζουν ή να υποβαθμίζουν την πιστοληπτική κατάσταση της χώρας. Οι οίκοι αξιολόγησης εξειδικεύονται σε αυτό που έχει επικρατήσει να αναφέρεται ως «πιστοποίηση». Βέβαια, αν και πληρώνονται από αυτούς που αξιολογούνται, «δεν είναι ανεξάρτητες δομές αξιολόγησης, αλλά είναι αντίθετα αναπόσπαστο μέρος του μπλοκ της ‘πιστωτικής εξουσίας’» (ό.π.: 160)

Σήμερα, κατά γενική ομολογία, βρισκόμαστε στη δίνη μιας καπιταλιστικής κρίσης που εκδηλώνεται ως παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, στο όνομα της οποίας επιβάλλονται δραματικές αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις των εργαζομένων και δραστικές περικοπές στους μισθούς και τις δαπάνες του κράτους πρόνοιας, για να μη μιλήσουμε για ενδείξεις συρρίκνωσης της εθνικής κυριαρχίας. Οι διεθνείς οίκοι αξιολόγησης παρεμβαίνουν συστηματικά και ανακοινώνουν, κατά περίπτωση, ή την απειλή επερχόμενης υποβάθμισης χωρών και πιστωτικών οργανισμών ή την υποβάθμισή τους, με πολλές συνέπειες στη «ζούγκλα» των αγορών. Καμιά φορά, υποβαθμίζουν και στην κατηγορία «σκουπίδια»! Υπάρχει και τέτοια αξιολογική διαβάθμιση στην αγορά.

Δεν είμαστε ειδικοί για να εμβαθύνουμε στη σχετική ανάλυση. Διαβάζουμε, ωστόσο, ότι τελευταία διατυπώνονται σοβαρές ανησυχίες και οξύτατες «βολές» από πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες, κατά των οίκων αξιολόγησης. Εκτιμάται ότι οι οίκοι αξιολόγησης «απέτυχαν να ειδοποιήσουν έγκαιρα για την επερχομένη κρίση». Δε φτάνει αυτό, αλλά «βάζουν τρικλοποδιές» ή «κάνουν το δικό τους παιγνίδι επιρροής» ή ότι «δημιουργούν νέα δεδομένα οικονομικής εξουσίας» και ισχύος στις προσπάθειες που καταβάλλονται για έξοδο από την κρίση. Τίθενται θέματα υπερβολικής εξάρτησης από τις αξιολογήσεις, ζητήματα διαφάνειας και έλλειψης αστικής ευθύνης. Είναι ενδιαφέρον ότι οι οίκοι αξιολόγησης αποζημιώνονται από αυτούς που έχουν ανάγκη δανεισμού και όχι από τους πιστωτές. Δε λογοδοτούν και ο μοναδικός τους στόχος είναι η αύξηση των κερδών τους.

Ο Μάνφρεντ Γκέρτνερ, καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Σεντ Γκάλεν, είναι ένας από τους δριμύτερους επικριτές του ρόλου των οίκων αξιολόγησης στην ευρωπαϊκή κρίση χρέους. Σύστηνε, μάλιστα, στις κυβερνήσεις των χωρών να κάνουν μηνύσεις εναντίον των οίκων αξιολόγησης. Ο κεντρικός ισχυρισμός της κριτικής του είναι ότι η Ελλάδα και άλλες χώρες της Ευρωζώνης υπέστησαν μεταξύ του 2009-2011 υποβαθμίσεις δυσανάλογης έκτασης σε σχέση με τα οικονομικά δεδομένα, μετατρέποντας τις προβλέψεις των οίκων σε αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Ισχυρίζεται, μάλιστα, ότι «Δεν θα μάθουμε ποτέ με ακρίβεια τι θα συνέβαινε στην Ελλάδα αν δεν είχε υπάρξει η παρέμβαση των οίκων αξιολόγησης» (Η Καθημερινή, 24.8.2014). Από τη σχετική συζήτηση προκύπτει ότι, πέραν των άλλων, αμφισβητείται έντονα η επιστημονική εγκυρότητα και αξιοπιστία των οίκων αξιολόγησης.

Είναι σαφές ότι οι οίκοι αξιολόγησης δεν έχουν προκαλέσει την κρίση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Γίνονται, όμως, μέρος του προ-βλήματος, όταν συνεργάζονται, κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες και ό-ρους, με τις δυνάμεις της λεγόμενης «ελεύθερης αγοράς». Οι παραπάνω σκέψεις και εκτιμήσεις, για τον τρόπο με τον οποίο οι διεθνείς οίκοι αξιολόγησης σιγά-σιγά εξελίχτηκαν σε ανεξάρτητους και ανεξέλεγκτους ρυθμιστικούς παράγοντες της «αγοράς», μας έδωσαν την ιδέα να συγκροτήσουμε μια υπόθεση εργασίας για τους αναδυόμενους οίκους αξιολόγησης και στο πεδίο της εκπαίδευσης. Θεωρούμε ότι ενδεχόμενη καθιέρωση και γενίκευση συμβουλευτικών διεθνών και εγχώριων οίκων αξιολόγησης στην εκπαίδευση θα σημάνει την εκχώρηση του ελέγχου της εκπαίδευσης σε εξουσιαστικούς μηχανισμούς που χρησιμοποιούν τους οίκους με ανυπολόγιστες αρνητικές επιπτώσεις στο περιεχόμενο, τις δομές και τους προσανατολισμούς της εκπαίδευσης

Οι διεθνείς οργανισμοί και οι εταιρείες

Είναι γνωστό ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, με τα διάφορα όργανά της, ασκεί και στην εκπαίδευση πολιτικές εναρμόνισης, ισομορφισμού και ομοιοτροπίας, με αποτέλεσμα να έχουμε υποχώρηση του μονοπωλίου του έθνους-κράτους. Με τα διάφορα κοινοτικά προγράμματα «στήριξης», τις διαβουλεύσεις, τις «οδηγίες», τα ψηφίσματα, τις συνθήκες, «κοινούς δείκτες», κ. α. συγκροτείται η άσκηση ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής. Η μη συμμόρφωση επισύρει και πρόστιμο από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Αυτά που δρομολογούνται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, βέβαια, αποτελούν την περιφερειακή έκφραση πολιτικών επιλογών που ενορχηστρώνονται από υπερεθνικούς οργανισμούς, σε υψηλότε-ρο επίπεδο. Όπως διαφαίνεται, σε αυτό το επίπεδο έχουμε, από τη μια τον ΟΗΕ και την UNESCO, κι απ την άλλη, τον ΟΟΣΑ, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ), την Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ, κ. α. Όπως γίνεται αντιληπτό, κάτω από αυτές τις συνθήκες, ήδη οι χώρες συμμετέχουν σε ένα αρκετά περίπλοκο και σύνθετο δίκτυο σχέσεων επιτήρησης, εξουσίας και συμμόρφωσης. Έχει στηθεί, δηλαδή, ένα γιγαντιαίο πλέγμα πλανητικού «Πανοπτικού». Πολλά από όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα, σήμερα, αποτυπώνουν ανάγλυφα εκδοχές αυτού του «πανοπτισμού» («Τρόικα»).

Θα παραθέσουμε κάποιες σαφείς ενδείξεις που προαναγγέλλουν την καθιέρωση οίκων συμβούλων αξιολόγησης και στην εκπαίδευση, η οποία σταδιακά εκχωρείται στις δυνάμεις της αγοράς, εκεί όπου προσφέρεται και η ίδια αξιολόγηση. Έτσι, καθιερώνεται ένα ακτύπητο δίδυμο: αξιολόγηση και αγορά. Η έκρηξη της πιστοποίησης προσόντων, προϊόντων και υπηρεσιών την οποία προσφέρει η αξιολόγηση είναι ενδεικτική της διείσδυσης της αγοράς και των οίκων αξιολόγησης στην εκπαίδευση.

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΟΟΣΑ

Ο ΟΟΣΑ είναι ο γνωστός διεθνής οργανισμός με σαφή νεοφιλελεύθερο προσανατολισμό που απαρτίζεται από 34 χώρες-μέλη και μέλη-παρατηρητές. Η Ελλάδα είναι πλήρες μέλος. Με τους εμπειρογνώμονες- «εργολάβους αξιολογητές» που διαθέτει ή «ενοικιάζει», συντάσσει και δίνει στη δημοσιότητα, μετά από αίτηση χωρών, έκθεση αξιολόγησης των εκπαιδευτικών τους συστημάτων. Στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών που αναπτύσσει, διεθνώς, ο ΟΟΣΑ προωθεί ένα οικουμενικό αξιολογικό «παράδειγμα», με εξωτερικούς «αντικειμενικούς» εμπειρογνώμονες και ομάδες ειδικών που διεκδικούν να διαμορφώ-νουν το κυρίαρχο «ερευνητικό-αξιολογικό παράδειγμα». Με αίτηση των χωρών-μελών, ο ΟΟΣΑ διενεργεί, με αμοιβή, διάφορες αξιολογήσεις. Κυρίαρχη θέση κατέχει η αξιολόγηση δομών και διάρθρωσης των εκπαιδευτικών συστημάτων που, συνήθως, συνοδεύεται από συνταγολόγιο για αναγκαίες εκπαιδευτικές αλλαγές. Είναι, πλέον, υπόθεση ρουτίνας: Κυβερνήσεις χωρών, κάθε φορά που σχεδιάζουν εκτεταμένες εκπαιδευτικές αλλαγές νεοφιλελεύθερου προσανατολισμού, καταφεύγουν στον ΟΟΣΑ και αναθέτουν την «εργολαβία» αξιολόγησης του εκπαιδευτικού τους συστήματος. Πληρώνουν, δηλαδή, τον ΟΟΣΑ, κυρίως, για να «αγοράζουν» πιο εύκολα την αποδοχή και νομιμοποίηση ειλημμένων, πολλές φορές, αποφάσεων. Οι περισσότερες εκπαιδευτικές αλλαγές που έχουν γίνει τελευταία, σε Ελλάδα και Κύπρο, αναφέρονται στις εκθέσεις του ΟΟΣΑ. Έτσι, εξαγοράζουν τη νομιμοποίησή τους!

Στο θέμα της αξιολόγησης η Έκθεση ΟΟΣΑ (2011:8) έχει προειδοποιήσει πως «Η Ελλάδα είναι μία από τις λίγες ευρωπαϊκές χώρες που δεν έχουν εξωτερική αξιολόγηση της μάθησης ή εξωτερική αξιολόγηση των σχολικών μονάδων και της διδασκαλίας ή οποιοδήποτε άλλο ανάλογο μηχανισμό σύγκρισης για τη διασφάλιση ποιότητας (εκτός από τη συμμετοχή της στο πρόγραμμα PISA και τις εισαγωγικές εξετάσεις του πανεπιστημίου). Δεν υπάρχουν αξιόπιστοι δείκτες που να παρέχουν πληροφορίες σχετικά με την ποιότητα και την αποτελεσματικότητα του συστήματος». Κι αλλού: «Η Ελλάδα αντιμετωπίζει μείζονα πρόκληση στη δημιουργία μιας κουλτούρας αξιολόγησης, καθώς ιστορικά επικρατεί κλίμα δυσπιστίας ως προς τις εξωτερικές αξιολογήσεις, ειδικότερα όσον αφορά το επάγγελμα του εκπαιδευτικού. Το πιλοτικό πρόγραμμα αυτοαξιολόγησης των σχολείων αποτελεί σημαντικό βήμα προς τη δημιουργία ενός πιο ολοκληρωμένου συστήματος αξιολόγησης. Επειδή το αποτελεσματικό σύστημα αξιολόγησης αποτελεί κρίσιμο στοιχείο που λείπει στην Ελλάδα, το πρόγραμμα της αυτοαξιολόγησης του σχολείου πρέπει να συνεχιστεί ως κεντρική προτεραιότητα και το μοντέλο θα πρέπει να επεκταθεί σε όλα τα σχολεία το συντομότερο δυνατόν. Και αυτό δεν αποτελεί παρά μόλις ένα πρώτο βήμα προς ένα πιο ολοκληρωμένο πλαίσιο πολιτικής αξιολόγησης...» (ό.π.: 59).

Από τα ρεπορτάζ των εφημερίδων και τις προγραμματικές εξαγγελίες της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ πληροφορηθήκαμε για ενδεχόμενες αρμοδιότητες του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης στην Ελλάδα. Δόθηκε στη δημοσιότητα η πρόσφατη Έκθεση του ΟΟΣΑ (OECD,2015) που συστήνει στην Ελλάδα να προχωρήσει σε «βαθύτερες μεταρρυθμίσεις» στην αγορά εργασίας με «ενεργητικές πολιτικές» και παράλληλα να ενισχύσει το δίκτυο κοινωνικής ασφάλειας, με στόχο να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες της κρίσης και οι κοινωνικές επιπτώσεις. Παράλληλα με άλλα μέτρα, καλεί την κυβέρνηση να αναδιαρθρώσει το εκπαιδευτικό σύστημα. Είναι, πράγματι πολύ ενδιαφέρουσες οι πολιτικές χρήσεις του ΟΟΣΑ, ενός Οργανισμού που διαπνέεται από σαφείς νεοφιλελεύθερες αρχές, σε διάφορες περιστάσεις. Δε λείπουν και τα ευτράπελα, όπως ήταν η «προηγούμενη γνωστή έκθεση του ΟΟΣΑ, που παραδόθηκε στην κυβέρνηση της ΝΔ και είχε κοστίσει 900.000 ευρώ, αποδείχτηκε ότι είχε γραφεί στην πραγματικότητα από το ΙΟΒΕ και την Επιτροπή Ανταγωνισμού, μετουσιώνοντας σε νεοφιλελεύθερα μέτρα πολλές από τις επιδιώξεις συγκεκριμένων επιχειρηματικών συμφερόντων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις λειτούργησε σαν ολετήρας για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (φούρνοι, περίπτερα, γα-λακτοκομικά, μεταφορές κ.ά.)» (Εφημερίδα των Συντακτών, 10.2.2015).

Για να καταδειχτεί η έλλειψη στοιχειώδους εγκυρότητας και αξιοπιστίας του ΟΟΣΑ, πέρα από τις σοβαρές επιφυλάξεις για τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία που διαπνέει τις «συστάσεις» και «συμβουλές» που δίνει, θα μεταφράσουμε από την πρόσφατη Έκθεση για την Ελλάδα, τις πολύ σύντομες αναφορές στην Εκπαίδευση. Αυτές δεν έχουν πραγματολογική βάση! Διαβάζουμε: « Μέτρα: Στη μέση εκπαίδευση, τα αναλυτικά προγράμματα έγιναν πιο ευέλικτα και μια πολιτική αξιολόγησης των σχολείων και των εκπαιδευτικών έχει δρομολογηθεί. Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, συντελέστηκε ένα πρώτο κύμα συγχωνεύσεων και συνενώσεων ιδρυμάτων για να αποφευχθούν οι επικαλύψεις, και προετοιμάζεται ένα σύστημα εξωτερικής αξιολόγησης. Συστάσεις: Να προχωρήσουν με γρήγορους ρυθμούς με την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών μονάδων και εκπαιδευτικών. Μεγαλύτερη αυτονομία στα σχολεία και μεγαλύτερη ευθύνη. Να εφαρμοστούν πλήρως οι νομοθετικές ρυθμίσεις του 2012 για την τριτοβάθμια εκπαίδευση, εισάγοντας ρυθμίσεις για χρηματοδότηση των πανεπιστημίων με βάση τις επιδόσεις τους. Να ολοκληρωθεί, όπως είχε σχεδιαστεί, η εξωτερική αξιολόγηση των ιδρυμάτων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης». Είναι προφανές ότι η Έκθεση ΟΟΣΑ, στην περίπτωση της εκπαίδευσης, είναι έξω από τις συντελούμενες διεργασίες και εξελίξεις.

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ PISA

Ο ΟΟΣΑ, με το PISA (Program for International Student Assessment), έχει διεισδύσει και έχει καθιερώσει ένα σύστημα αξιολόγησης των επιδόσεων των μαθητών και με βάση αυτές συντάσσει, κάθε τρία χρόνια, έναν πίνακα κατάταξης. Η Ελλάδα, σε μια εποχή πρωτόγνωρης κρίσης, ετοιμάζεται να συμμετάσχει, για μια ακόμη φορά (η προηγούμενη ήταν το 2012), σε αυτό, το 2015. Η Ελλάδα, δηλαδή, περιμένει το PISA για να κατατάξει το εκπαιδευτικό της σύστημα στην παγκόσμια και ανταγωνιστική αγορά της εκπαίδευσης. Σε εποχή πρωτόγνωρης ανθρωπιστικής κρίσης, όταν η εκπαίδευση αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα στοιχειώδους λειτουργίας, είναι κοινωνική αναλγησία να ασχολείσαι με το «τρόπαιο της Φιλανδίας». Είναι ως εάν καταβάλλουμε τη σχετική δαπάνη για το PISA ώστε να έχουμε ενδείξεις για τις επιπτώσεις των μνημονίων στην εκπαίδευση και την επίσημη κατάταξη της χώρας σε μια από τις τελευταίες θέσεις. Είναι ως εάν να περιμένουμε τα αποτελέσματα για να δούμε, αν πιάνουν τόπο οι περικοπές στις δαπάνες για την εκπαίδευση! Περιμένουμε να δούμε και την αποτελεσματικότητα της λεγόμενης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης των τελευταίων ετών! Αυτά κάνει η ακαταμάχητη γοητεία της αξιολόγησης, της σύγκρισης, του ανταγωνισμού και της πρωτιάς. Αξιολόγηση και αποπλάνηση «πάνε χέρι-χέρι». Στην Ελλάδα, στο όνομα της «τελευταίας» θέσης που καταλαμβάνει η εκπαίδευση στον πίνακα του PISA και με επίκληση της εκτίμησης ότι βρίσκεται «κάτω από το μέσο όρο», δρομολογήθηκε, με τους ευφημισμούς για «νέο ψηφιακό σχολείο» και το σύγχρονο πανεπιστήμιο, η κατεδάφιση της δημόσιας εκπαίδευσης. Με νόμους της Βουλής, σημαντικοί τομείς της εκπαίδευσης (σχολική στέγη, σχολικά βιβλία, τεχνολογίες, τράπεζα θεμάτων, κ. α.) εκχωρήθηκαν στις δυνάμεις της αγοράς.

Ο ΟΜΙΛΟΣ DANIELSON ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ

Εκτός από τον ΟΟΣΑ, ο οποίος είναι διεθνής οργανισμός, και από το PISA που είναι επινόηση του ΟΟΣΑ για την έρευνα, τη μελέτη των επιδόσεων των μαθητών στις διάφορες χώρες και τη συγκριτική τους κατάταξη, έχουν αναδειχθεί και συναφείς ιδιωτικές συμβουλευτικές εταιρείες, με αντικείμενο την υποστήριξη των χωρών στην ανάπτυξη και την υλοποίηση συστημάτων αξιολόγησης. Ενδεικτική είναι η περίπτωση της αμερικάνικης ιδιωτικής εταιρείας Danielson Group (Danielson, C. (2013). Η συγκεκριμένη εταιρεία έχει ως τομέα εφαρμογών την αξιολόγηση εκπαιδευτικών σε μια σειρά αμερικάνικων πολιτειών. Αναλαμβάνει με χρηματοδότηση την υλοποίηση αξιολογικών διαδικασιών και των αντίστοιχων επιμορφωτικών σεμιναρίων. Από το προφίλ του ομίλου προκύπτει ότι έχει επεκτείνει τις δραστηριότητες και σε άλλες χώρες (Πορτογαλία, Χιλή). Ο ΟΟΣΑ στην έκθεσή του για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών με τον τίτλο “Οι εκπαιδευτικοί στον 21ο αιώνα, η χρήση της αξιολόγησης για την βελτίωση της διδασκαλίας” (OECD, 2013), προτείνει ως παράδειγμα αξιολόγησης των εκπαιδευτικών το “Πλαίσιο Διδασκαλίας” που είναι πρόταση του Ομίλου Danielson. Σε μια πρόσφατη αποκαλυπτική ανάλυση, για την περίπτωση της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα, τεκμηριώθηκε ο ισχυρισμός ότι στο επιμορφωτικό υλικό που έχει παραχθεί, «από εμπιστοσύνη, ενδεχομένως, στην κατοχυρωμένη τεχνογνωσία της Danielson, δεν έχουμε μια απλή μεταφορά του γενικού σχήματος του Πλαισίου Διδασκαλίας για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού, αλλά συχνά μια απλή μετάφραση από τα σχετικά πινακάκια που παρουσιάζονται», χωρίς ρητή και σαφή αναφορά στις πηγές (Καλημερίδης, Γ., 2014) Ανάλογη είναι η περίπτωση του Common Ground, με το γνωστό δίδυμο στην Ελλάδα, William Cope και Mary Kalantzis, λόγω της συμμετοχής στην σχετική καμπάνια για το «Νέο Σχολείο». Πρόκειται για ιδιωτικό φορέα που ενεργοποιείται σε πολλές χώρες, με συνέδρια, εκδόσεις, περιοδικές δημοσιεύσεις, προγράμματα, κ. α. με επίκεντρο τη λεγόμενη «Νέα Μάθηση», την Παιδαγωγική και την Αξιολόγηση. Πολλά πανεπιστημιακά παιδαγωγικά τμήματα (μέλη ΔΕΠ) προσφέρουν διοικητική και ακαδημαϊκή κάλυψη του σχετικού εγχειρήματος. Με λίγα λόγια, το Common Ground έχει εξασφαλισμένη διείσδυση στην ελληνική εκπαίδευση, με συγκεκριμένη συμβολή και στην υπόθεση προπαγάνδισης του λεγόμενου «Νέου Σχολείου». Μια άλλη γνωστή αμερικάνικη εταιρεία που δραστηριοποιείται στην Ελλάδα είναι η McKinsey & Company, Athens Office. Σχετικά πρόσφατα είχε αναλάβει και ολοκλήρωσε τη μελέτη «Greece 10 years ahead» (2012). Με τη συνδρομή οργανισμών, ιδιωτικών εταιρειών και τόσων συμβούλων, δεν είναι να ανησυχεί κανείς. Δεν πειράζει που μας έχει πνίξει η κρίση!(…)

Η ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, έχουμε σαφείς ενδείξεις για τους αναδυόμενους οίκους αξιολόγησης, με δύο τουλάχιστον εκδοχές:

(1) Κάθε χρόνο ανακοινώνονται διάφοροι πίνακες παγκόσμιας κατάταξης των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων (π.χ. η λίστα της Σαγκάης, ο High Impact Universities Research Performance Index). Με το που ανακοινώνονται, αρχίζει ο χορός των υστερικών συζητήσεων, των επινικίων ή της θρηνωδίας, της αμφισβήτησης διαδικασιών και κριτηρίων ή των μεγάλων υποσχέσεων για εντατικοποίηση του παραγόμενου έργου, τον ανταγωνισμό και την «αριστεία». Με τη θετική ή την αρνητική υποδοχή υπογράφεται το πρωτόκολλο του ανταγωνισμού για την πρόοδο της επιστήμης!

(2) Τα τελευταία είκοσι χρόνια, σε πολλές χώρες, εφαρμόζονται συστήματα «αξιολόγησης» του ερευνητικού και διδακτικού έργου, με συνέπεια να έχουν αλλάξει δραματικά το περιεχόμενο και το είδος έρευνας, διδασκαλίας, σπουδών και σχέσεων στα πανεπιστήμια. Τα έντυπα αξιολόγησης, με τα ιερατεία αξιολόγησης που δημιουργούνται, επιβάλλουν εκπτωτικούς, ανταγωνιστικούς και μετρήσιμους ορισμούς για τη σύνδεση της εκπαίδευσης με την παραγωγή, στο πλαίσιο των κυρίαρχων επιλογών του νεοφιλελευθερισμού. Η αξιολόγηση εξελίσσεται σε μια προσοδοφόρο απασχόληση στην αγορά της εκπαίδευσης.

ΟΙ ΕΓΧΩΡΙΟΙ ΟΙΚΟΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

Στην Ελλάδα διαθέτουμε, από το 2005, τη λεγόμενη Ανεξάρτητη Διοικητική «Αρχή Διασφάλισης και Πιστοποίησης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαί-δευση» (Α.ΔΙ.Π.). Δεν είναι τυχαίο ότι διαθέτει και διεθνή ονομασία: Hellenic Quality Assurance and Accreditation, μια και ρητά προβλέπεται να λειτουργεί στο πλαίσιο των κοινών αρχών του Ευρωπαϊκού χώρου της εκπαίδευσης(…)

Με τον πακτωλό των κοινοτικών κονδυλίων του ΕΣΠΑ και με δεδομένη την ύφεση του φοιτητικού κινήματος, όλα σχεδόν τα Πανεπιστημιακά Τμήματα, κάτω από την απειλή περί διακοπής της χρηματοδότησης, υποδέχτηκαν το «ιερατείο των αξιολογητών» για τη διενέργεια μιας εξωτερικής αξιολόγησης επί χάρτου για να υποδειχθεί συστηματικά- λες και είχαν συνωμοτήσει οι αξιολογητές- η αναζήτηση πόρων από πρόσφορους επιχειρηματικούς ομίλους. Ήδη έχουμε και τις πρώτες χρηματοδοτούμενες έδρες(…)

Ανάλογη εξέλιξη παρουσιάζει η καθιέρωση της δίδυμης «Ανεξάρτητης Αρχής Διασφάλισης Ποιότητας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση» (Α.ΔΙ.Π.Π.Δ.Ε.)(…)Την ίδια στιγμή που καταργούνται ή συγχωνεύονται σχολεία, πανεπιστήμια, οργανισμοί, καθιερώνεται νέος πολυδάπανος μηχανισμός, με πολλές νέες δομές (Παρατηρητήριο Αξιολόγησης, Δίκτυο Πληροφόρησης, Επιτροπές Αξιολόγησης, κ. α.) με αποκλειστική ευθύνη την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού και των σχολικών μονάδων. Έχουμε, πλέον, πέρα από τον υπερεθνικό ΟΟΣΑ και το PISA, τα προπλάσματα εγχώριων «οίκων αξιολόγησης» και στην εκπαίδευση. Οι ίδιοι οι αξιολογητές/επιτηρητές επιτηρούνται μέσα σε ένα πλαίσιο ιεραρχικής πυραμίδας. Ακόμη και η λεγόμενη «Ανεξάρτητη Αρχή Διασφάλισης της Ποιότητας» υπόκειται στον έλεγχο διεθνών οργανισμών και «οίκων αξιολόγησης» (βλ. ΟΟΣΑ). Το κόστος είναι τεράστιο: ανθρώπινο δυναμικό, χρόνος και ενέργεια αφιερώνεται σε μια διαδικασία που καταργεί ή αναστέλλει την εκπαιδευτική διαδικασία.

Έτσι, κάπως, έχει δομηθεί η αρχιτεκτονική ενός παγκόσμιου πανοπτισμού, επιτήρησης, ελέγχου και πιστοποίησης των «εκπαιδευτικών προϊόντων» και των «εκπαιδευτικών υπηρεσιών», με όρους συνεχούς και αδιάλειπτης αξιολόγησης, ανταγωνισμού, ιεραρχικής κατάταξης, κερδοφορίας και κατανάλωσης. Υπάρχει ένα αξιολογικό οικουμενικό μάτι-ιερατείο που τα βλέπει όλα... Το επάγγελμα του εργολάβου-συμβούλου αξιολόγησης φαντάζει προσοδοφόρο και «βγάζει γλώσσα εξουσίας» σε όσους μελετούν, κάνουν έρευνα και διδάσκουν.

ΤΟ ΣΤΟΙΧΗΜΑ;

Σύμφωνα με την Suzan l. Robertson (2008), που αντλεί από έγκυρες βιβλιογραφικές πηγές, τα σχέδια της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης που κυριαρχούν είναι «απορύθμιση, ανταγωνιστικότητα και ιδιωτικοποίηση. ‘Απορύθμιση’ σημαίνει απόσυρση του κράτους από κάθε ουσιαστικό ρόλο στην οικονομία, εκτός από εκείνον του εγγυητή της ελεύθερης κίνησης κεφαλαίου και κερδών. ‘Ανταγωνιστικότητα’ είναι η δικαιολόγηση της αποσυναρμολόγησης των διαδικαστικών κρατικών γραφειοκρατιών, και μιας σειράς λειτουργιών πρόνοιας που οικοδομήθηκαν στη μεταπολεμική περίοδο. Ο όρος ‘ιδιωτικοποίηση’ παραπέμπει στην πώληση κρατικών επιχειρήσεων, ιδρυμάτων ή υπηρεσιών σε ιδιώτες, όπου η λογοδοσία αποδοτικότητας αποδίδεται σε προσανατολισμένους στο κέρδος ενδιαφερομένους. Αυτές οι αρχές, εφαρμοσμένες κάτω από την γενική ιδέα του αναπόφευκτου της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης, που εύλογα αποδίδει το σύνθημα ‘Δεν υπάρχει εναλλακτική’, προωθήθηκαν ως βραχυχρόνιες θυσίες έναντι μακροχρόνιων κερδών».

Η κερδοφορία των δυνάμεων της αγοράς και οι περικοπές των δαπανών του κοινωνικού κράτους έχουν αποκτήσει προτεραιότητα έναντι των πολιτικών ισότητας ή αντισταθμιστικής υποστήριξης μαθητών που έχουν ανάγκη. Τα εκ-παιδευτικά συστήματα αναλαμβάνουν την προετοιμασία του ευέλικτου εργαζόμενου και ικανού στην επίλυση προβλημάτων, σε μια άκρως ανταγωνιστική αγορά εργασίας, με τους εκπαιδευτικούς να τρέχουν να δείχνουν τις επιδόσεις τους, μέσα από τις επιδόσεις των μαθητών τους στις εισαγωγικές εξετάσεις τις διεθνείς ολυμπιάδες και διεθνή τεστ, όπως το PISA. Όλα αυτά έχουν ευνοήσει τη διείσδυση των αρχών του ιδιωτικού τομέα στην εκπαίδευση. Μια από τις πρώτες μορφές ιδιωτικοποίησης της εκπαίδευσης, σε άλλες χώρες, είναι η παροχή αξιολογικών υπηρεσιών, συμβουλών και ελέγχου της εκπαίδευσης. Έχουμε την εμφάνιση οίκων αξιολόγησης οι οποίοι συμβουλεύουν επενδυτές που ενδιαφέρονται για «χαρτοφυλάκια εκπαιδευτικών επενδύσεων»!

Έχοντας συγκεντρώσει σε σώμα και έχοντας μελετήσει τα κείμενα που έχουν δοθεί στη δημοσιότητα για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού, την αυτό-αξιολόγηση των σχολικών μονάδων, την «Αρχή Διασφάλισης της Ποιότητας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση» και τα κείμενα που έχουν παραχθεί από/για την Α.ΔΙ.Π (Τριτοβάθμια Εκπαίδευση), θα μπορούσαμε να κάνουμε μια υπόθεση εργασίας, με όρους αγοράς: οι μελλοντικοί πανεπιστημιακοί ερευνητές, μετά από λίγα χρόνια, θα διατυπώνουν τις υποθέσεις έρευνας με όρους «στοιχήματος». Βάζουμε, λοιπόν, κι εμείς στοίχημα ότι η εκπαίδευση θα γίνει αγορά εκπαιδευτικών υπηρεσιών και ότι ο εφιάλτης των διεθνών οίκων αξιολόγησης θα καθιερωθεί και στην εκπαίδευση. Το δίδυμο της αξιολόγησης και της αγοράς είναι εφιάλτης της εκπαίδευσης... Η απόδοση του στοιχήματος είναι υψηλή, εκτός και η κοινωνική δυναμική ανατρέψει τους σχεδιασμούς. Το διακύβευμα είναι ιδεολογικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό, οπότε...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΔΙΠ (2016), Έκθεση Ποιότητας της Ανώτατης Εκπαίδευσης 2015, Αθήνα, ΑΔΙΠ.

Danielson, C. (2013), The Framework for Teaching: Evaluation Instrument, Princeton: Danielson Group.

ENQA (2015), Report of the Panel appointed to undertake a review of the Hellenic Quality Assurance and Accreditation Agency (HQA) for the purposes of the granting of full membership of the European Association for Quality Assurance in Higher Education (ENQA)

HWA (2014), Self-Evaluation Report HQA, Athens, Greece.

Καλημερίδης, Γ. (2014) «‘Ρουμπρίκες’, copy-paste και πολιτικές λαθροχειρίες», http://www.e-lesxi.gr/#!kalimeridis/c1erm. Πρόσβαση 26.1.2015

Lazzarato, M.,(2014), Η Κατασκευή του Χρεωμένου Ανθρώπου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα.

Μαυρογιώργος, Γ. (2015), Οίκοι Αξιολόγησης στην Εκπαίδευση και το “Αόρατο Χέρι” της Αγοράς, Οσελότος, Γιάννενα.

OECD (2013), Teachers for the 21st century. Using evaluation to improve teaching, OECD publishing.

OECD (2015), Economic Policy Reforms 2015: Going for Growth: Breaking the Vicious Circle, OECD Publishing.

ΟΟΣΑ (2011), Καλύτερες Επιδόσεις και Επιτυχείς Μεταρρυθμίσεις στην Εκπαίδευση, Συστάσεις για την Εκπαιδευτική Πολιτική στην Ελλάδα, Εκδόσεις ΟΟΣΑ.

ΟΟΣΑ (2013), Η Εκπαίδευση με μια Ματιά 2013. Δείκτες ΟΟΣΑ, Εκδόσεις ΟΟΣΑ

Robertson Suzan l. (2008), «O νεοφιλελευθερισμός και ο μετασχηματισμός της εκπαίδευσης και της εργασίας των εκπαιδευτικών». Μτφρ. Πέτρου Μενδώνη. Ανακτήθηκε στις 7.2.2015 από τη διεύθυνση http://tvxs.gr/news/ paideia/ o-neofileleytherismos-kai-o-metasximatismostis-ekpaideysis.

Alfavita.gr